کبریت از زمان‌های قدیم تا امروز یکی از ابزار اصلی بشر برای آتش افروختن بوده است. شاید این محصول کوچک امروز خیلی به چشم نیاید اما هنوز طرفداران خود را دارد. یکی از برندهای کبریت ایرانی که سال‌هاست مورد استفاده مردم قرار می‌گیرد و برای بسیاری خاطره‌انگیز است، «کبریت توکلی» است. کبریتی که همیشه روی جعبه‌های آن عبارت «کبریت بی‌خطر» دیده می‌شد.
کبریت توکلی با بیش از یک قرن سابقه، یکی از قدیمی‌ترین شرکت‌های خصوصی در ایران بوده که هم‌اکنون به فعالیت خود ادامه می‌دهد. این شرکت هم‌اکنون بیش از ۴۰۰ نفر کارمند دارد و یکی از اصلی‌ترین تولیدکنندگان کبریت در کشور است. داستان کبریت توکلی همانطور که از اسمش پیداست با خانواده توکلی پیوند خورده است؛ خانواده‌ای که از پایه‌های شکل‌گیری صنعت نوین در آذربایجان و ایران هستند.
در این مقاله می‌خواهیم داستان شکل‌گیری و رشد کبریت توکلی را بگوییم و به فعالیت‌های اقتصادی و کارآفرینی خانواده توکلی بپردازیم.
ترکمنچای و توکلی‌ها
شروع داستان توکلی به دوران قاجار و زمان عقد قرارداد ترکمنچای برمی‌گردد. اجداد خانواده توکلی در شهر ایروان ساکن بودند و جد بزرگ آنها، حاج محمدصفی ایروانی، خان ایروان بود. پس از عقد قرارداد ترکمنچای و تصرف منطقه شمال غربی ایران توسط روس‌ها، محمدصفی ایروانی نمی‌خواست زیر سلطه روس‌ها برود، به تبریز مهاجرت کرد.
یکی از اعضای خانواده توکلی، حاج‌آقا توکلی بود. او ابتدا مانند پدارنش تاجر قند و شکر بود و بین تبریز و قفقاز (آذربایجان، ارمنستان و گرجستان امروزی) تجارت می‌کرد. او مدتی به تجارت کبریت مشغول شد و پس از آشنایی با کبریت‌سازی در قفقاز، تصمیم جدی برای احداث کارخانه کبریت‌سازی در ایران گرفت.
کبریت‌سازی در جنگ جهانی و رقابت با ممتاز
حاج‌آقا توکلی در سال ۱۲۹۷ شمسی کارخانه کبریت توکلی را احداث کرد. سالی که آخرین سال از جنگ جهانی اول بود و ایران در شرایط اجتماعی و اقتصادی نامطلوبی به سر می‌برد. در این دوره کارخانه کبریت توکلی نقش مهمی در اشتغال افراد بیکار و مستضعف تبریز داشت. کارخانه توکلی در ابتدا کارگاه کوچکی بود که بیشتر کارهای آن به صورت دستی انجام می‌شد.
در سال ۱۳۰۰ هم کارخانه «کبریت‌سازی ممتاز» که اصلی‌ترین رقیب کارخانه توکلی به شمار می‌رفت شکل گرفت. این کارخانه دستگاه‌های جدیدتر و بهتری نسبت به کارخانه توکلی داشت و توانست اولین امتیاز تاسیس کارخانه کبریت‌سازی را از مجلس دریافت کرده و انحصار ساخت کبریت در آذربایجان را به دست آورد.
بنابراین مشکلاتی برای کارخانه کبریت توکلی ایجاد گردید و سرانجام این کارخانه در سال ۱۳۱۳ تعطیل شد. خانواده توکلی مدتی به تهران سفر کردند. در این زمان کارخانه به صورت مخفی به فعالیتش ادامه می‌داد و کارگران شب‌هنگام از سوراخی که در پشت‌بام کارخانه ایجاد کرده بودند وارد آن می‌شدند و روزی ۱۰۰ تا ۲۰۰ جعبه کبریت درست می‌کردند تا همچنان کبریت توکلی در بازار بماند.
سرانجام در سال ۱۳۱۷ قانون انحصار کبریت برداشته شد و کارخانه کبریت توکلی درهایش را دوباره باز کرد و روند رشد خوبی را طی کرد و شمار کارگران آن در سال ۱۳۱۸ به ۸۰۰ نفر رسید. جالب است بدانید که نیمی از این کارگران را زنان تشکیل می‌دادند. کارها در این کارخانه به صورت نیمه‌ماشینی انجام می‌شدند. روند خوب کارخانه توکلی ادامه داشت تا اینکه جنگ جهانی دوم شروع شد و متفقین ایران را اشغال کردند. اشغال متفقین مشکلات زیادی را برای کارخانه توکلی ایجاد کرد. تقی توکلی در مورد اشغال ایران توسط متفقین می‌گوید: «با آمدن متفقین باز ما کتک خوردیم و به زندان افتادیم و همه چیز به هم ریخت!»
تقی توکلی
تقی توکلی، کوچکترین پسر حاج‌آقا توکلی در سال ۱۳۱۰ در تبریز به دنیا آمد. او تحصیلات ابتدایی‌اش را در تبریز گذراند. سپس برای ادامه تحصیل راهی تهران و دبیرستان البرز شد. در ادامه او فعالیت‌های سیاسی زیادی در دوران ملی شدن صنعت نفت انجام داد و حتی توسط اعضای حزب توده به مرگ تهدید شد.
خانواده تقی توکلی پس از این اتفاق تصمیم می‌گیرند او را راهی آمریکا کنند تا درس بخواند و از تهدیدها در امان باشد. بنابراین تقی توکلی تحصیل در رشته مهندسی مکانیک دانشگاه نبراسکای آمریکا را شروع کرد.
حاج‌آقا توکلی، بنیان‌گذار و مدیر کارخانه کبریت توکلی در سال ۱۳۳۷ درگذشت و فرزندش یعنی تقی توکلی از آمریکا به ایران آمد. تقی توکلی برادرانش را متقاعد کرد تا ساختار کارخانه را اصلاح و تجهیزات آن را نوسازی کنند. آنها به آلمان رفتند و دستگاه عظیم اتوماتیک که ترکیبی از تکنولوژی سه کشور فرانسه، آلمان و آمریکا بود را خریداری کردند. با این نوسازی، کارخانه کبریت توکلی تبدیل به مجهزترین کارخانه کبریت‌سازی ایران شد.
در این دوره نوآوری‌هایی در محصولات کارخانه کبریت توکلی ایجاد شد که از جمله آنها می‌توان به ساخت کبریت در اشکال و اندازه‌های متنوع اشاره کرد. همچنین شعار معروف «کبریت بی‌خطر» در این زمان روی جعبه کبریت‌های توکلی نقش بست و روی فرهنگ عامه مردم تاثیر گذاشت؛ به نحوی که بسیاری از مردم از عبارت «کبریت توکلی» برای بی‌خطر بودن یک نفر استفاده می‌کردند!
صنایع جدید در راهند!
تقی توکلی باور داشت که کبریت به تنهایی محصول خوبی برای ادامه راهش در صنعت نیست؛ او تصمیم به احداث کارخانجات دیگری در کنار کارخانه کبریت گرفت. او در این زمینه می‌گوید:
به هر حال کبریت رفتنی است. به همین علت من ۶ تا کارخانه دیگه در کنار کبریت‌سازی دایر کرده بودم. کبریت ضعیف می‌شود اما از بین نمی‌رود. ولی مسلما دیگر نمی‌تواند ۱۰۰۰ تا کارگر را کار بدهد یا سه میلیون قوطی بسازد. بنابراین من آن سال‌ها پیش‌بینی کرده بودم و ۱۲۷ هزار مترمربع زمین در منطقه صنعتی تخصیص داده بودم به کارخانه‌های جدید.
او صنایعی همچون نخستین کارخانه نئوپان، نخستین کارخانه روکش فورمیکا، کارخانه کابینت‌سازی، تولید برق و تولید قطعات ماشین‌آلات را تأسیس کرد. کارخانه نئوپان از باقی‌مانده چوب‌هایی که برای ساخت کبریت به کار می‌رفتند استفاده می‌کرد. برای آنکه نئوپان‌ها توسط رطوبت خراب نشوند و همچنین ظاهر بهتری داشته باشند، کارخانه روکش فورمیکا شکل گرفت. حال که آنان توانسته بودند نئوپان‌هایی با روکش مناسب بسازند، پس مشکلی در ساخت کابینت نداشتند. در آن زمان بیشتر مردم یا کابینت نداشتند یا هم کابینت‌های خارجی و آهنی داشتند. بنابراین کابینت‌های ساخته شده از نئوپان توکلی‌ها از استقبال خوبی در بازار برخوردار شد.
کارخانه برق توکلی نخستین کارخانه برق خصوصی در ایران بود و کارخانه تولید قطعات ماشین‌آلات هم برای تامین قطعات یدکی مورد نیاز کارخانه کبریت توکلی شکل گرفته بود.
دهه ۴۰ و تکنوکِرات‌ها
فعالیت‌های اقتصادی تقی توکلی در دهه ۴۰ شمسی، همراه با اصلاحات ارضی و موج برگشتن افراد تحصیل‌کرده ایرانی از خارج کشور (به اصطلاح تکنوکرات‌ها) به ایران اوج گرفت. در این زمان کارخانجات زیادی همانند مینو، ایران خودرو، پارس خزر و … در کشور شروع به کار کردند. تقی توکلی در همین مورد می‌گوید:
در مورد نسل تکنوکرات‌هایی که در دهه ۱۳۴۰ کمک کردند تا چرخ صنعتی کشور بگردد و آن حرکت وحشتناک (رشد صنعتی) سریع حاصل شد، و من هم یکی از آنها بودم، باید بگویم ما گروهی بودیم که در اروپا و آمریکا تحصیل کردیم و پیشرفت‌های غرب را به هنگام تحصیل در دانشگاه‌های خارجی می‌دیدیم و مدام می‌پرسیدیم چرا ما عقب ماندیم؟
در همین زمان دولت وقت در قراردادی با شوروی در ازای گاز، اقدام به واردات تجهیزاتی برای صنایع سنگین و نیمه‌سنگین کرد و قرار شد صنایعی همچون ماشین‌سازی و ذوب‌آهن در کشور توسعه یابند.
تقی توکلی باور داشت که منطقه آذربایجان و تبریز، منطقه‌ای سردسیر است و مردم آن از نظم و مقاومت بیشتری برخوردار هستند بنابراین این موضوع را با دولت در میان گذاشت و به کمک آن توانست در سال ۱۳۴۸ کارخانه ماشین‌سازی تبریز را احداث کند. او تا زمان انقلاب، وظیفه مدیریت این کارخانه را برعهده داشت.
تقی توکلی همچنین در راه‌اندازی مجموعه‌هایی مانند مس سرچشمه کرمان، کارخانه‌های بلبرینگ‌سازی تبریز، ایدم، شرکت گسترش صنایع ریلی، کمپرسورسازی تبریز و پمپ ایران و تراکتورسازی نقش داشت. او در سال ۱۳۵۶، زمانی که کشور با مشکل کمبود برق روبه‌رو بود، به وزارت نیرو دعوت شد و پس از ۲۰ ماه، بدون دریافت حقوق از دولت، کناره‌گیری کرد و به صنعت بازگشت.
مصادره و بدهی
در سال‌های اولیه پس از انقلاب، کارخانجاتی که تقی توکلی در آن دست داشتند، مصادره شد و او از کشور مهاجرت کرد. در دوران سازندگی و در سال ۱۳۷۱ کارخانه کبریت توکلی رو به ورشکستگی رفت و با تجهیزات فرسوده شده و ۴۱۰ میلیون تومان ضرر انباشته به تقی توکلی و برادرانش بازگردانده شد اما تعطیل نشد و به فعالیتش ادامه داد.
هم اکنون ۷ کارخانه فعال کبریت سازی در کشور وجود دارد که ۶ کارخانه آن از جمله کبریت سازی توکلی و رقیب دیرینه اش کبریت سازی ممتاز در تبریز و استان آذربایجان شرقی قرار دارند. کبریت توکلی امروزه یکی از بزرگترین سازندگان کبریت در خاورمیانه است؛ گرچه تولید آن به یک‌چهارم تولید گذشته کاهش یافته است. جالب است بدانید که چوب کبریت‌های توکلی از درخت صنوبر تبریزی ساخته می‌شود.
تقی توکلی در مصاحبه‌ای در سال ۱۳۹۴، اظهار داشت که کارخانه کبریت توکلی بزرگترین تولیدکننده کبریت در جهان است. او در این باره می‌گوید:
امروزه در تمام دنیا، کبریت از مصرف عمومی به مصرف لوکس تبدیل و فندک جایگزین آن شده است. کارخانه‌های بزرگ کبریت‌سازی جهان هر کدام محصول خاصی را تولید می‌کنند؛ یک کارخانه کبریت تزئینی، یکی دیگر کبریت شومینه و…، ولی کبریت‌سازی توکلی تنها کارخانه در جهان است که تمامی محصولات را تهیه و تولید می‌کند و جز باکیفیت‌ترین کبریت‌های جهان شناخته می شود. در جهان هر عدد کبریت به قیمت ۲ دلار فروخته می‌شود که در این میان کبریت توکلی تنها با قیمت ۵۰ سنت ارائه می‌شود و با افتخار می‌گویم که با تولید سالانه ۱۰میلیارد جعبه کبریت، بزرگترین تولیدکننده کم‌هزینه و موثر در جهان هستیم.
تقی توکلی در سال ۱۳۸۵ به عنوان مهندس برجسته کشور از طرف فرهنگستان علوم برگزیده شد. او در دی ماه ۱۳۹۷ به علت کهولت سن در تبریز چشم از جهان فروبست.
سخن پایانی
در کنار پافشاری و تلاش خانواده توکلی و به خصوص تقی توکلی، شاید یکی از دلایل اصلی که باعث شد کارخانه کبریت توکلی بیش از ۱۰۰ سال دوام بیاورد، نوع محصول آن باشد. برای تایید این مطلب می‌توان به کارخانه کبریت ممتاز اشاره کرد که با حدود ۱۰۰ سال قدمت همچنان فعال است. کبریت محصولی ارزان و پرکاربرد است که توسط عموم مردم استفاده می‌شود و به قول تقی توکلی : «کبریت ضعیف می‌شود اما از بین نمی‌رود.»
از دلایل دیگر ماندگاری کبریت توکلی می‌توان به صنایع کناردست آن اشاره کرد که باعث می‌شود ریسک کسب‌وکار پایین‌تر بیاید و ماندگاری آن بالا برود.
تقی توکلی را بیشتر با نام کبریت توکلی می‌شناسند گرچه او صنایع بسیاری را در کشور ایجاد کرد که زمینه‌ساز حرکت ایران به سمت صنعتی شدن بود. او به انتقال دانش و تکنولوژی بسیار اهمیت می‌داد و می‌گفت: «هدف ما مونتاژ نبود بلکه آموزش نیروهای انسانی برای انتقال تکنولوژی بود.»
توکلی عقیده داشت که روحیه وطن‌خواهی باید در پروژه‌های ملی ایجاد شود. او در همین زمینه می‌گوید:
عشقِ زیادی در قلب ایرانیان هست. این عشق بر صنعت هم تاثیرگذار بوده است. شما باید به این بیاندیشید که چطور شد که تجار واردکننده کالای خارجی تبدیل شدند به کارخونه‌دار تولیدکننده کالا در داخل؟ آقای لاجوردی و آقای برخورداری و … این‌ها بازرگان بودند، چطور شد که تولیدکننده شدند؟ الان همه واردکننده‌اند و دارند مملکت را می‌فروشند! جوانان امروز اکثراً دغدغه لذت فردی خود را دارند. پس ایران چه می‌شود؟ مملکت چه می‌شود؟
باز نشر : رسانه تکنولوژی و استارتاپی ایران