آیا ایران می‌تواند برنده رقابت چین و آمریکا باشد؟

✍ دکتر محسن شریعتی‌نیا

اعتمادآنلاین

با شدت یافتن رقابت راهبردی چین و آمریکا، این مفروض به‌تدریج در رسانه‌های ایران و در اتاق‌های فکر، مطرح می‌شود که جمهوری اسلامی می‌تواند بالقوه برنده این رقابت باشد. گفته می‌شود که ایران می‌تواند با بازیگری در میانه رقابت این دو قدرت، آزادی عمل خود را افزایش دهد و از این رقابت تشدید شونده منابع استراتژیک جدیدی برای خود ایجاد نماید. این مفروض فراگیر با چالش‌های مهمی مواجه است.

1⃣ نخستین چالش، ریشه در تاریخ دارد. تاریخ آزمایشگاه روابط بین‌الملل است. هیچ حوزه‌ای به اندازه تاریخ در درک روابط بین الملل و تئوریزه نمودن آن اهمیت ندارد. تاریخ سیاست خارجی کشور های کوچک و متوسط وبه ویژه تاریخ سیاست خارجی ایران نشان می‌دهد که این کشور در اندک دوره‌هایی در قرون اخیر توانسته از رقابت راهبردی قدرتهای بزرگ بهره گیرد. آنچه در اغلب ادوار تاریخ مدرن سیاست خارجی ایران رخ داده، تبدیل شدن به قربانی سیاست قدرت های بزرگ و رقابت های راهبردی آنها بوده... تاریخ سیاست خارجی ایران به شدت تلخ است. ایران در بازیگری هنرمندانه میان قدرت‌های بزرگ و بهره‌گیری از رقابت های آنها در راستای منافع خود به شدت ناکام بوده است...

2⃣ دوم، قدرتهای بزرگ از امکانات بسیار بیشتری برای بازی دادن قدرتهای کوچک و متوسط برخوردارند. این مفروض که ایران می‌تواند از رقابت های این دو قدرت استفاده کند یک روی سکه است، اما روی دیگر آن است که این قدرت ها نیز به تدریج در رقابت پیچیده شونده خود ایران را به عنوان یک ابزار می‌نگرند. از آنجا که آنها از امکانات بسیار بیشتر و توانمندی‌های بالاتری برخوردارند از شانس بیشتری برای بازی دادن ایران برخوردارند تا اینکه بواسطه مانورهای ایران بازی داده شوند.

3⃣ سوم، آنکه تاریخ نشان داده که با تشدید رقابت میان قدرت‌های بزرگ، آنها می‌کوشند سایر کشورها به ویژه قدرت های متوسط و کوچک را در مدار خود قرار دهند... چین به تدریج در حال ایجاد شبکه ائتلافی در جهان است شبکه‌ای که تحت امر چین باشد و در روابط راهبردی خود برمبنای استراتژی کلان بیجینگ رفتار کند. این روند سیاست خارجی ایران را با دشواری‌های فزاینده مواجه می‌کند. ایران در دهه های اخیر کوشیده تا فاصله خود را از قدرت‌های بزرگ حفظ کند. قرار گرفتن در مدار هریک از قدرت های بزرگفزاینده با اصول اساسی سیاست خارجی ایران نمی‌خواند. مهمتر آنکه بنیان اجتماعی سیاست خارجی این کشور را تضعیف خواهد کرد.

4⃣ چهارم، تاریخ نشان داده تشدید رقابت راهبردی قدرت های بزرگ در سیاست بین‌الملل عمدتاً به ضرر کشورهای کوچک و متوسط تمام شده است. در دوره هایی که روابط بین الملل به شدت متاثر از رقابت قدرت های بزرگ بوده کشورهای کوچک و متوسط به درجات متفاوتی ضرر کرده‌اند. موقعیت ایران در دو جنگ جهانی اول و دوم به عنوان دوره‌های اوج رقابت قدرت های بزرگ را اگر به یاد بیاوریم این نکته روشن خواهد شد. در هر دوی این جنگها ایران به شدت تحت تاثیر پیامدهای ویرانگر رقابت قدرت‌های بزرگ قرار گرفت، به درون فضای آن کشیده شد و از آن به عنوان بازنده بیرون آمد... کشیده شدن به درون فضای رقابت قدرت های بزرگ میتواند به تخلیه بیشتر ظرفیتهای استراتژیک ایران منجر شود.

5⃣ پنجم، با تشدید رقابت استراتژیک چین و آمریکا، نشانه‌های چندانی از گسترش آزادی عمل ایران دیده نمی‌شود. برعکس، آنچه رخ داده آن است که با خروج آمریکا از برجام، شرکت‌های بزرگ چینی از ایران خارج شده‌اند، مراودات با چین کاهش یافته و این کشور عملاً جز گفتار درمانی کار مهمی انجام نداده است. چین به طور گزینشی و بر مبنای الزامات منافع اقتصادی خود و نه بایدهای رقابت جهانی با آمریکا، رفتار کرده است، و ایران به اهرمی در چانه زنی‌های راهبردی چین و آمریکا بر سر پایان دادن به جنگ تجاری بدل شد. چینی ها با مهارت از کارت ایران در این مناقشه بهره بردند. البته نباید در مورد اهمیت این کارت در این جنگ بزرگنمایی کرد، اما مهارت چین در بهره گیری از آن مثال زدنی است.

:end: سخن نهایی، پذیرفتن بی چون و چرای مفروض مورد بحث در این مقاله و سیاستگذاری بر مبنای آن احتمالا آسیب های مهمی به منافع ملی وارد خواهد آورد. تاریخ سیاست خارجی ایران نشان داده که بهره گیری از رقابت قدرت های بزرگ عمدتا یک توهم است تا استراتژی پیچیده و خلاقانه. بهتر آن است که به همه قدرت ها و کنش های آنان با بدبینی بنگریم و کشور را از آفات این رقابت ها تا حد ممکن دور نگه داریم.