هراس از شفافیت؟
✍ رضا امیدی

یکی از پژوهش‌های بنیادین آمارتیا سن (برندۀ نوبل اقتصاد در سال ۱۹۹۸) پژوهشی تطبیقی است از وقوع قحطی گسترده در چین و هند. او این پرسش را بررسی می‌کند که چرا قحطی اوایل دهۀ ۱۹۶۰ در چین میلیون‌ها نفر را به کام مرگ کشید (برآوردها بین ۳۵ تا ۴۵ میلیون نفر)، اما در همان بازۀ زمانی قحطی در هند تلفات انسانی بسیار کمتری داشت؛ به‌رغم آنکه هم شدت قطحی در هند شدیدتر بود و هم هند کشور فقیرتری؟

او مهم‌ترین علت این تفاوت را وضعیت سیاسی و نهادی دو کشور می‌داند و نشان می‌دهد که چگونه پنهان‌کاری چین در جریان قحطی موجب می‌شود تا جامعه در مقابل آن کاملاً ناپایدار شود و مقاومت خود را از دست دهد، و در هند جریان آزادتر اطلاعات قابلیت‌های اجتماعی و سیاسی را برای مواجهه با قحطی ارتقا دهد. بر همین اساس آمارتیا سن در رویکرد خود، «قابلیت» را معادل آزادی‌های اساسی می‌داند و «تضمین شفافیت» را در کنار آزادی‌های سیاسی، فرصت‌های اجتماعی، و تأمین حمایت‌های اجتماعی یکی از گونه‌های ابزاری مهم آزادی می‌داند. تضمین شفافیت ابزاری است برای ارتقای سطح اعتماد در کنش‌های متقابل اجتماعی و مواجهۀ مؤثر با مسائل جمعی.

حالا، ۶۰ سال پس از قحطی و حدود ۳۰ سال پس از مطالعۀ آمارتیا سن به نظر می‌رسد هنوز برخی کشورها پنهان‌کاری را بر شفافیت ارجحیت می‌دهند. اگر آن زمان تحت هژمونی و کاریزمای مائو، حزب کمونیست راه پنهان‌کاری در پیش گرفت، حال ژیائوپنگ به‌دلیل نگرانی بابت ازدست‌رفتن فرصت‌های اقتصادی در اقتصاد جهانی‌شدۀ چین به‌ویژه در دورۀ جنگ تعرفه‌ها با آمریکا، همان راه را در پیش می‌گیرد. در آمریکا نیز نمایندگان کنگره یقۀ دولت را به‌دلیل پنهان‌کاری و عدم‌شفافیت و غفلت در مواجهه با کرونا گرفته‌اند. در ایران نیز مسئلۀ کرونا مثل بسیاری از مسائل جزیی‌تر تا زمان رسیدن به مرز بحران پنهان نگه داشته می‌شود.

«شفافیت» در چنین شرایطی از ابزارهای مهم تاب‌آوری و پایداری اجتماعی است. نهادهای قضایی و امنیتی در شرایط موجود باید تضمین شفافیت را در دستور کار قرار دهند و راه گردش آزاد اطلاعات در رسانه‌های رسمی و شبکه‌های اجتماعی را باز بگذارند. شفافیت می‌تواند قابلیت‌های جامعه را در مواجهه با بحران ارتقاء دهد. تجربۀ اعتراضات آبان‌ماه چه از پنهان‌کاری پیش از اجرای طرح افزایش قیمت بنزین و چه از تلفات انسانی اعتراضات پس از آن، پیش روی ما است. بر تکرار این تجربه اصرار نکنید.